# Önemi ve Süreç Son dönemde CBDC'yi hayata geçirmek üzere ciddi bir ilgi mevcut. Bu konuda çok sayıda akademik çalışma da var ama [CBDC Tracker](https://cbdctracker.org) iyi bir başlangıç noktası olabilir. Bazı veriler eski olabiliyor ama pilot aşamasına getiren birçok ülke var. Bir de hayata geçiren Nijerya (eNaira) gibi örnekler var. Biraz daha otorite karşıtı [HRF CBDC Tracker](https://cbdctracker.hrf.org/home) var. Genel anlamda motivasyonlar farklılık gösterebiliyor ama öncelikle küçük ülkelerin benimsemesi şaşırtıcı olmaz sanırım. [BIS çalışmasında](https://www.bis.org/publ/bppdf/bispap136.pdf) MB motivasyonları paylaşılmış. Finansal istikrar, para politikasının uygulanması, finansal kapsayıcılık, ödeme sistemlerinin verimliliği ve güvenliği ön€e çıkıyor. Para politikasını attığımızda Bitcoin ile benzer perspektif aslında. ![[CleanShot 2023-11-26 at [email protected]]] Bir [IMF çalışmasında](https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/FTN063/2023/English/FTNEA2023007.ashx) ise geliştirilme sürecinde beş aşamadan bahsedilmiş. Biraz bakılacak olursa süreci güzel özetliyor. Sorular çalışmanın ilgili kısmından. Bazı kısımları ben yazdım, bazı kısımları çevirdim. Çalışmanın orijinalini okumak bu yüzden büyük fayda sağlayacaktır. _İtalik_ kısımlar genellikle çeviriyi ifade ediyor, sorularla beraber. ### 1) Hazırlık Teknoloji ile ilgili başlıklar ve sorular burada yer alıyor. * Gelişmekte olan teknolojiler ve yeni çözümler neler sunuyor? * Nasıl çalışıyorlar? * CBDC için hangi mimariler ortaya çıkıyor ve aradaki farklar neler? Özellikle toptan/perakende (wholesale/retail) mimariler paranın dağıtımı ve MB'nin rolü üzerinde de etkili olduğu için önem taşıyor. Bazı ülkelerin öncü olması diğerleri için de örnek oluyor tabii. Bu durum bazı fırsatları ve riskleri de beraberinde getiriyor kuşkusuz. _Bu aşamada amaçlar, politika hedefleri, fizibilite, faydalar, dezavantajlar, riskler ve başarı kriterleri belirleniyor._ Bazı ülkeler her alan için (iktisat, hukuk, teknoloji vb.) çalışma grubu oluşturarak görevleri bölmüş. ### 2) Proof of Concept (Kanıt) Ortaya çıkan ürünün kullanılabilir olduğunu ve çalışabileceğini burada kanıtlamaları gerekiyor. Çeşitli olasılıklar üzerinde de düşünülmesi lazım nitekim yine tartışılan önemli bir konu tek otoritenin MB olup olmayacağı. * Hangi varsayımların doğrulanması veya geçersiz kılınması gerekir? * Çeşitli mimariler ve tasarım unsurları nasıl test edilir? * Hangi teknolojiler gereksinimleri destekler ve nasıl çalışırlar? _Bu süreç politika hedefleri, kullanıcı motivasyonları, teknoloji seçenekleri ve olgunluğunun yanı sıra yasal, finansal ve teknolojik sorularla ilgili olanlar gibi CBDC ve başarı koşulları hakkındaki varsayımları doğrulamayı veya geçersiz kılmayı amaçlamaktadır._ Burada verilen örnekler gizlilik ve uyumluluğun aynı anda korunabildiği, paydaşların yetkin olduğu, çevrimdışı teknolojilerin güvenli ödeme sağlayabildiği/kolay kullanılabildiği gibi önermeler olabilir. ### 3) Prototip Aslında olay teknik yönden iktisadi boyuta yavaş yavaş burada geçmeye başlıyor. Nitekim ekonominin kompleks yapısı çok sağlam bir altyapıyı da zorunlu kılıyor. Teknik taraf ile iktisadi tarafın birleşmesi ve multidisipliner bir yaklaşım ile ortaya çıkan prototipin farklı boyutlarla ele alınması elzem. Bir nevi CBDC ve kendisini çevreleyen ekosistem oluşturuluyor. [ECB'nin preparation phase](https://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2023/html/ecb.pr231018~111a014ae7.en.html) üsttekiyle birlikte burada değerlendirilebilir. * Mimarinin ve CBDC teknoloji yığınının tüm temel unsurları nasıl entegre edilir? * CBDC platformunu güvence altına almak ve desteklemek için hangi insanlar, beceriler ve süreçler gereklidir? _Yinelemeli bir sürecin ardından en uygun ortaklar test edilip seçilirken merkez bankası ve diğer paydaşlar personel, yönetişim, düzenleme ve teknoloji alanlarında ilk kapasiteyi oluşturmaya başlar. Bu aşama, birkaç düşük riskli ortamda test edilmeye hazır, çalışan bir "ürünün" geliştirilmesiyle sonuçlanır. Çalışan bir prototip, temsili bir kullanıcı paneli de dahil olmak üzere paydaşların temsilini içermelidir. Sonuçlar, **projeyi duraklatma, CBDC'nin yeni yönlerini araştırmaya ve geliştirmeye devam etme veya ileri testler için pilot aşamaya geçme** kararına götürecektir._ ### 4) Pilot CBDC'nin gerçek kullanım senaryoları, veriler ve paydaşlarla canlı olarak test edilmesi bu aşamada gerçekleşiyor. Çin, Rusya, Hindistan gibi ülkeler burada, BRICS açısından bakıldığında bu durum analize değer olabilir. ![[CleanShot 2023-11-26 at 09.14.29@2x 1.png]] _Pilot uygulama, düşük riskli ortamlarda aracılar, tacirler ve seçilmiş kullanıcılar dahil olmak üzere hedeflenen kullanım durumları için tüm paydaşları içerir. Geliştirme ekibi, önerilen çözümün operasyonel hazırlığını değerlendirir. **Ölçeklenebilirlik, esneklik, bakım, risk yönetiminin yanı sıra kullanıcı deneyimi, benimseme ve kullanıcı desteği gibi temel faktörler** gerçek koşullarda test edilir. Pilot aşama aynı zamanda önerilen çözümün politika hedefleriyle uyumlu olmasını sağlamayı amaçlamaktadır. Benimsenme olasılığı da incelenir ve bu aşamada genellikle sağlam bir pazarlama ve iletişim stratejisi geliştirilir._ [Blokchain trilemma](https://academy.binance.com/en/articles/what-is-the-blockchain-trilemma) olarak bilinen merkeziyetsizlik, ölçeklenebilirik ve güvenlik arasındaki imkansız üçlem benzeri yapı CBDC'ler için problem olmasa da yoğun kullanım altında neler olabileceği, güvenlik vb. birçok faktörün ciddi kontrolü gerekli olduğundan bu süreç aslında tüm ekonominin güvenliği açısından önem taşıyor. ### 5) Hayata Geçiş Tüm bunların sonucunda CBDC halka buluşuyor. Nihai aşama bu olsa da hâlâ sorulması gereken sorular var. Bununla birlikte sistem hayata geçtikten sonra da dinamik bir şekilde takip edilmeli, kripto piyasalarında özellikle akıllı kontratlar tarafında kötü niyet sonucu ortaya çıkan gelişmeleri ve sonuçlarını az çok biliyoruz. Pilot sürecinde gözden kaçan problemlerin takibi ve bakım da kritik role sahip. * Benimseme ve riskleri azaltma uygun şekilde teşvik ediliyor mu? * CBDC'ye fayda sağlamak için sektördeki yenilikçi gelişmeler nasıl izlenir, test edilir ve uygulanır? * Operasyonel istikrar ve güvenlik nasıl sağlanır? ## Süreç Boyunca Sorulması Gereken Sorular * _Kararları kim verecek?_ Bu soru güzel aslında. Bitcoin'i hatırlayacak olursak MB'lerin hem yetkinliği hem de istekleri konusunda ciddi sorunlar olduğu eleştirisi geliyordu. Teknik, iktisadi, hukuk, sosyolojik, politik birçok boyutu olan bu konuda kararların nasıl ve kimler tarafından alınacağı kritik öneme sahip. * _Hangi sonuçlar ve veri dikkate alınacak?_ Burada elde edilecek verilerin şeffaf bir şekilde derlenmesi ve sunulması kritik. Şeffaf verinin önemini zaten biliyoruz ama nasıl bir elekten geçtiği de kritik * _Diğer aşama için hedefler, araçlar, uzmanlar, bütçe, hukuksal destek, ihtiyaçlar, kriterler vb. belli mi?_ Bu nokta bir çok MB'nin kafasının karışık olduğu kısım gibi gözüküyor. Öncü olmak önemli ama planlama şart. Eğer plan yok ise diğerleri ne yapıyor takip etmek şart. BIS'in dönem dönem MB'lerin görüşlerini veya çalışmalarını/sonuçlarını derlediği çalışmaları da oluyor. ### Maliyet Toplumsal maliyeti veya faydalar bir kenara bırakıldığında altyapı maliyetleri ve bakım süreci ile her paydaşın nasıl etkilendiği öne çıkıyor. Hazırlık aşamasında danışmanlar ve ekipler, araştırmacılar rolleri üstlenirken prototip aşamasında yazılımcılar, siber güvenlik uzmanları gibi spesifik alanda çalışanlar ekleniyor. Pilot ve hayata geçtiği aşamada ise tam zamanlı araştırmacılar, yazılım uzmanları, alanda eğitim verecekler, kullanıcı desteği ve müşteri hizmeti sunanlar, uyumululuk/güvenlik tarafındaki uzmanlar derken liste genişliyor. Sabit maliyetlerin yanında değişken maliyetlerden de öngörülebilir ve muhtemelen öngörülemeyecek olanlar var. # Mevcut Durum CBDC'ler çeşitli şekillerde hayata geçirilebiliyor/geçirilebilecek ve [Bank of Canada için yapılan bir çalışma](https://www.bankofcanada.ca/2022/10/staff-analytical-note-2022-14/) iyi bir başlangıç noktası. Bu şekiller aşağıdaki tipler altında özetlenebilir: * **Merkezi:** Bunu zaten biliyoruz, günümüzdeki gibi tek otorite bütün sorumluluğu yüklenebilir ama çok da değişen bir şey olmaz, sadece dijitalleşmeden söz edebiliriz. * **Lidersiz:** Bitcoin gibi zincirlerde karar verme mekanizmaları dağıtık ve kararlar consensus ile sağlanıyor. Tamamen lidersiz/dağıtık bir yapı CBDC'ler için bir olasılık değil. * **Makro/Mikro bölümlendirilmiş:** Aslında bu (partition) kavramları sabit disk vs. için de geçerli, birbirinden bağımsız bölümler, gerektiğinden iletişime geçebilen. Bu tip sistemlerde, sistemin daha küçük bileşenleri ayrı durumlarda tutulur ve bu da onları nispeten merkezi olmayan hale getirir. Bankacılık sistemi kendi başına bir alt katman olarak incelendiğinde bu yapıya benzer özellikler taşıdığı yorumu yapılabilir. CBDC için bu tip alt katmanlar oluşturulup bazı kısımları bankalar (ya da belirli bir sektördeki kurum/şirketler) gibi aktörler tarafından paylaşılabilir. * **Doğrudan:** Nakit gibi araçlar eşten eşe işlemleri sağlarken bu da CBDC'ler açısından anonim şekilde sağlanabilecek bir altyapı olasılığı olmadığından pek anlamlı olmuyor. Tek biri tüm avantajları sağlamıyor ama duruma göre tercih edilebilir/hibrit (makro/mikro ölçekte) yaklaşım oluşturulabilir ve MB'ler tarafından sevilecektir gibi gözüküyor. ![[CleanShot 2023-11-26 at [email protected]]] BIS [bazı prototipleri](https://www.bis.org/publ/arpdf/ar2023e3.htm) deniyor; _Helvetia_ toptan CBDC'ler ve tokenizasyona, _Jura_ sınır ötesi transferlere, _Genesis_ sürdürülebilir finans için karbon kredilerine, _Dunbar_ uluslararası ödemelere, _mBridge_ çok taraflı ödemeler için çoklu CBDC'lere, _Dynamo_ ise akıllı sözleşmeleri finansa entegre etmeye odaklanıyor. Çoğu İsviçre ve Hong Kong tarafından yürütülüyor. Çoğunlukla tokenizasyon tarafıyla ilgileniyorlar. ![[CleanShot 2023-11-26 at [email protected]]] ## Para Politikası ### Para Politikası Aktarım Kanalları ![[CleanShot 2023-11-28 at 18.48.01.png]] **Faiz oranları** merkez bankalarının ekonomiyi etkilemesinin en doğrudan yollarından biridir. Bir merkez bankası politika faiz oranını değiştirdiğinde, krediler, ipotekler ve tasarruflar da dahil olmak üzere ekonomideki diğer faiz oranlarını etkiler. Örneğin, merkez bankası faiz oranlarını düşürürse, borçlanma daha ucuz hale gelir. Bu da işletmeleri yatırım yapmaya ve tüketicileri harcamaya teşvik ederek ekonomik büyümeye yol açar. Tersi bir durumda, daha yüksek faiz oranları borçlanmayı daha pahalı hale getirir ve bu da ekonomik faaliyeti yavaşlatabilir. **Kredi kanalı**, para politikasındaki değişikliklerin bankaların kredi verme kabiliyetini nasıl etkilediğine odaklanır. Bir merkez bankası bankacılık sistemine para enjekte ettiğinde (genellikle faiz oranlarını düşürerek veya miktarsal genişleme gibi yöntemlerle), bankalar borç vermek için daha fazla fona sahip olur. İşletmeler ve tüketiciler krediye daha kolay erişebildikleri için bu artan borç verme ekonomik faaliyeti canlandırabilir. Merkez bankası para politikasını sıkılaştırırsa, tam tersi olabilir ve azalan krediler ekonomik faaliyeti yavaşlatabilir. Para politikası ekonomiyi **varlık fiyatları** yoluyla da etkileyebilir. Eğer merkez bankası faiz oranlarını düşürürse, bu genellikle hisse senedi ve gayrimenkul gibi varlıkların fiyatlarının yükselmesine yol açar. Varlık fiyatlarındaki bu artış, insanların kendilerini daha zengin hissettikleri ve dolayısıyla daha fazla harcama yaptıkları bir servet etkisi yaratabilir. Ayrıca, daha yüksek varlık fiyatları işletmelerin hisse senedi veya borç ihraç ederek sermaye artırmalarını da kolaylaştırabilir. **Döviz kuru kanalı**, para politikasının para biriminin değeri üzerindeki etkisini içerir. Örneğin, bir merkez bankasının faiz oranlarını düşürmesi ulusal para biriminin değer kaybetmesine yol açabilir. Daha zayıf bir para birimi ihracatı daha ucuz ve ithalatı daha pahalı hale getirir, bu da ihracata dayalı ekonomik faaliyeti artırabilir. Sıkı para politikası nedeniyle para biriminin değer kazanması durumunda ise tam tersi geçerlidir. Bu kanallar birbiriyle bağlantılıdır. Örneğin, faiz oranlarındaki bir değişiklik aynı anda banka kredilerini, varlık fiyatlarını ve döviz kurunu etkileyebilir. Düşük faiz oranları daha fazla banka kredisine, daha yüksek varlık fiyatlarına ve daha zayıf bir para birimine yol açabilir ve bunların hepsi ekonomik faaliyeti canlandırabilir. Tersi olursa daha yüksek faiz oranları zıt bir etki yaratabilir. Para politikasının ekonomi üzerindeki genel etkisi, bu kanalların birleşik etkisine ve birbirlerinin yanında maliye politikası, küresel ekonomik koşullar ve tüketici güveni gibi diğer faktörlerle nasıl etkileşime girdiklerine bağlıdır. Para politikası CBDC'lerin hayata geçmesiyle farklı açılardan etkilenecektir [(Das, 2023)](https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/FTN063/2023/English/FTNEA2023007.ashx): ![[CleanShot 2023-11-26 at [email protected]]] **Banka mevduat fonlaması için artan rekabet, faiz oranı ve kredi kanallarını güçlendirebilir.** Bankalar net faiz marjlarını genişletmek için piyasa gücünü kullandıklarından, politika faizlerinden mevduat faizlerine geçiş bankaların daha az piyasa gücüne sahip olduğu durumlarda daha güçlüdür. Toptan fonlamanın artması banka borç verme kanalını güçlendirecektir. Toptan fonlama maliyetleri, faiz oranlarına nispeten duyarsız olan perakende mevduatlara kıyasla merkez bankasının politika faizine daha duyarlı olma eğilimindedir. Ayrıca, bir banka toptan fonlamaya daha fazla bel bağladığında, bilançosundaki değişiklikler toplam fonlama maliyetleri üzerinde daha büyük bir etkiye sahip olabilir. **Düşük banka kârları faiz oranı kanalı üzerinde asimetrik ancak nispeten küçük bir etkiye sahip olabilir.** **Daha yüksek finansal kapsayıcılık seviyeleri faiz oranı ve varlık fiyatı kanallarını güçlendirebilir.** Daha fazla finansal kapsayıclık, CBDC'nin faize duyarlı borçlanma ve tasarruf araçlarına erişimi artırdığı ölçüde daha fazla hanehalkının para politikasına duyarlı olacağı anlamına gelir. **Daha düşük dolarizasyon veya kriptolaşma seviyelerinin bir sonucu olarak artan parasal özerklik, tüm aktarım kanallarını güçlendirecektir.** Dolarize ekonomilerde bir CBDC'nin uygulamaya konması, yerel para birimini daha cazip bir ödeme aracı haline getirerek dolar veya avro yerine yerel para biriminin daha fazla kullanılmasını teşvik edebilir. Böylece CBDC parasal egemenliğin korunmasına ve merkez bankası parasına olan talebin sürdürülmesine de yardımcı olabilir. Daha fazla parasal özerklik ile para politikası aktarımı tüm kanallardan daha güçlü olacaktır. **Döviz kuru kanalı üzerinde ilave etkiler olması olası değildir.** Faiz oranları ile döviz kuru arasındaki temel ilişkinin, örtülü olmayan faiz paritesi koşulu tarafından yakalandığı gibi, etkilenmemesi beklenmektedir. # Fırsat ve Tehlikeler ## Fırsatlar ### Teknolojik Açıdan #### Dağıtık Veritabanları Çok tartışılan ve artık bildiğimiz bir konu ama kısaca ekleyeyim, daha sonra birçoğunu genişleteceğim. Aynı [IMF çalışmasından](https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/FTN063/2023/English/FTNEA2023007.ashx): **Merkezi Veritabanları** - Teknoloji, güvenlik ve satıcı ilişkileri için daha hazır yetkinlikler mevcut - Gizliliğin daha iyi(?) kontrolü - Ölçeklendirmesi daha kolay - Yükseltmesi daha kolay - Üstüne inşa edilmiş geniş mevcut ürün tabanı mevcut **Dağıtık Veritabanları** - Tek bir hata noktası yoksa tasarım gereği daha esnektir. - Yeni yönetişim seçenekleri sunar - Merkez bankası herhangi bir özel veriyi tutmak zorunda değildir - DLT tabanlı tokenize finansal varlıklarla uyumluluğu artırabilir - Merkezi olmayan finanstan ortaya çıkan yeni çözümlerle yenilikçi bir alan ![[CleanShot 2023-11-26 at [email protected]]] ### İktisadi Açıdan #### Makroiktisadi Açıdan ##### Genel Çerçeve Enflasyon hedeflemesi mevcut olduğunda CBDC'lerin çeşitli avantajları olabilir. Başka bir [IMF çalışmasından](https://elibrary.imf.org/openurl?genre=journal&issn=2664-5912&volume=2023&issue=010&cid=538517-com-dsp-crossref) yola çıkarak kısaca değinmek gerekirse; * CBDC'ler bankaların toptan fonlama payını artırabilir. CBDC'lere mevduat çıkışı olduğu ölçüde, bankalar mevduat açıklarını toptan fonlama ile ikame edebilirler. * CBDC'ler banka kârlarını düşürebilir. Eğer bankalar CBDC'lerle rekabet edebilmek için mevduat faiz oranlarını yükseltirlerse veya toptan fonlamaya doğru bir kayma nedeniyle fonlama maliyetleri artarsa, o zaman banka kârları, yüksek maliyetlerin daha yüksek kredi oranlarına tamamen yansıtılamadığı ölçüde azalacaktır. * CBDC'ler finansal kapsayıcılığı destekleyebilir. * CBDC'ler dolardan arındırmaya yardımcı olabilir veya "kriptolaşmaya" karşı koyabilir. Dolarize olmuş ekonomilerde, bir CBDC'nin uygulamaya konması, yerel para birimini daha cazip bir ödeme aracı haline getirerek daha fazla kullanılmasını teşvik edebilir. _CBDC'lerin banka rekabeti, toptan fonlama ve kârlar üzerindeki etkisi, bankaların CBDC'lerden ayrışma derecesine bağlıdır._ ##### Mali Sıkılaşma CBDC'nin hayata geçmesi ekonomide sıkılaşmayı da etkileyecektir. Kabaca rekabetin artması ve toptan fonlama sıkılaştırıcı bir etki yaratırken finansal kapsayıcılık artışı genişletici bir etki yaratacaktır. Banka kârlarındaki değişimi ve dolarizasyon/kriptolaşamanın etkisinin yönü ise belirsizdir [(Das, 2023)](https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/FTN063/2023/English/FTNEA2023007.ashx). ![[CleanShot 2023-11-26 at [email protected]]] * **Banka mevduat fonlaması için artan rekabet finansal koşulları sıkılaştıracaktır.** Artan toptan fonlama daha pahalı olacaktır. Toptan fonlamanın artması piyasa disiplinini artırarak ekonomiye kredi sağlanmasını azaltabilir. CBDC'nin uygulamaya konmasını takiben, bankalar sigortasız toptan fonlamaya daha fazla bel bağladıkça piyasa disiplini artabilir ve böylece krediler daralabilir. Artan toptan fonlama daha az istikrarlı olabilir. Perakende mevduat sahipleri, toptan mevduat sahiplerine göre daha istikrarlı fon kaynaklarıdır. Bankalar düzenleyici gereklilikleri karşılamak için daha fazla likit varlık tutmak veya kredi vermeyi azaltmak zorunda kalabilir. Niceliksel etki belirsizdir ve mevduat miktarlarında beklenen düşüşe bağlıdır. * **Düşük banka kârlarının finansal koşullar üzerinde belirsiz bir etkisi vardır.** Bankalar azalan kârlılıklarını telafi etmek için kredi standartlarını sıkılaştırabilir veya faiz oranlarını artırabilir; ancak bazı bankaların azalan kârlarını telafi etmek için risk almayı artırması da mümkündür. * **Finansal tabana yayılma/kapsayıcılığın artması, CBDC'nin banka mevduat hesaplarının açılmasına yol açtığı ölçüde, daha önce bankasız ve yetersiz hizmet alan nüfus arasında tasarruf seferberliğine yol açabilir.** Artan tasarruflar daha fazla kredi vermek için istikrarlı bir fon havuzu sağlayabilir; ancak CBDC bankacılık dışında kalan nüfusun büyük bir kısmını banka hesabı açmaya teşvik etse bile, bu grup ekonomideki toplam servetin küçük bir kısmına sahip olduğundan, harekete geçirilen tasarruf miktarı küçük olabilir. * **CBDC işlem geçmişlerinin kredi yüklenimi için alternatif bir veri kaynağı olarak kullanılması, kredi riski bilgi asimetrisini azaltabilir, kredi faiz oranlarını düşürebilir ve krediye erişimi genişletebilir.** * **Dolarizasyon/kriptoizasyonun azaltılmasının finansal koşullar üzerinde belirsiz bir etkisi vardır.** Kriptolaşmanın azalması, finansal tabana yayılmaya benzer şekilde finansal koşulları gevşetebilir çünkü mevduat arzında potansiyel olarak bir artışa yol açabilir. Mevduatların en ucuz fonlama kaynağı olduğu düşünüldüğünde, bankaların fonlama maliyetlerindeki düşüş nedeniyle kredi oranlarını düşürme alanı vardır. Öte yandan, dolarizasyondan kaynaklanan etkiler belirsizdir çünkü yerli ve yabancı para birimi arasındaki faiz oranlarındaki farka bağlıdır. >Merkez bankası, finansal koşullarda istenmeyen bir gevşeme/sıkılaşmayı önlemek için makroekonomik ortamı yakından izlemelidir. #### Mikroiktisadi Açıdan Belirli başlıklar altında mikroekonomik etkiler tahmin edilebilir. Ne var ki tüm bu potansiyel faydaların çeşitli risklerle beraber geldiğini unutmamakta fayda var. ##### Finansal Kurumlar Vasıtasıyla - **Aracıları azaltma:** CBDC'ler, bireylere merkez bankası parasına doğrudan erişim sağlayarak ticari bankaların aracılığını ortadan kaldırabilir ve banka mevduatlarına olan ihtiyacı azaltabilir. Bu durum üstte olduğu gibi banka fonlamasını ve kârlılığını etkileyebilir. - **Rekabet:** CBDC'ler özel ödeme sistemleriyle rekabet ederek pazar paylarını ve gelirlerini etkileyebilir. - **Verimlilik:** CBDC'ler potansiyel olarak daha hızlı ve daha ucuz ödemelere olanak sağlayarak tüketicilere ve işletmelere fayda sağlayabilir. ##### Kredi Kanalı İle - **Finansal tabana yayılma:** CBDC'ler sistem dışında kalmış nüfusun finansal hizmetlere erişimini sağlayarak finansal tabana yayılmayı teşvik edebilir. - **Kredi yaratma:** CBDC'lerin tasarımı ekonomide mevcut kredi miktarını etkileyebilir, bu da tüketim ve tasarrufu etkileyecektir. ##### Tüketim - **Tüketim alışkanlıkları:** CBDC'ler, işlemlerin daha şeffaf ve takibinin daha kolay hale gelmesiyle tüketici harcama kalıplarında değişikliklere yol açabilir. - **Finansal okuryazarlık:** CBDC'ler finansal kavramları daha somut hale getirerek finansal okuryazarlığı teşvik edebilir. - **Veri gizliliği:** CBDC'lerin kullanımı, merkez bankaları bireylerin harcama alışkanlıkları hakkında detaylı bilgilere erişebileceğinden, veri gizliliği ile ilgili endişeleri gündeme getirmektedir. *Tüketim Üzerine Olası Olumlu Etkiler* - **Artan şeffaflık ve kontrol:** Tüketiciler harcama alışkanlıkları konusunda daha fazla görünürlüğe sahip olursa bu potansiyel olarak daha iyi bütçeleme ve finansal yönetime yol açabilir. - **Aracılara olan bağımlılığın azalması:** Tüketiciler, işlemler için üçüncü taraf finans kuruluşlarına daha az bağımlı olacak, bu da potansiyel olarak daha düşük maliyetlere ve daha fazla esnekliğe yol açacaktır. - **Programlanabilir para potansiyeli:** Önemli katkılardan biri burada olabilir. CBDC'ler, önceden tanımlanmış koşullara dayalı olarak belirli eylemleri tetikleyecek, tasarrufları teşvik edecek ve düşünmeden yapılan harcamaları azaltacak şekilde programlanabilir. Diğer boyutu ise bu harcamaların doğası gereği gereksiz olması olabilir. - **Mikro ödemeler ve paylaşım ekonomileri için yeni fırsatlar:** CBDC'ler düşük değerli işlemleri kolaylaştırarak yeni iş modellerini ve kaynak paylaşımının yenilikçi yollarını teşvik edebilir. Günümüzde crowdfunding vb. fonlama yöntemleri ivme kazanıyorken şeffaf şekilde yapılabilmesi anlamlı olabilir. *Tüketim Üzerine Olası Tehlikeler* - **Devlet gözetiminin artması:** CBDC'ler hükümetlerin bireysel harcama alışkanlıklarını daha önce görülmemiş bir doğrulukla takip etmesini sağlayabilir, bu da mahremiyet ve verilerin potansiyel kötüye kullanımı ile ilgili endişelere yol açıyor. Burada hem teknolojik hem de idari anlamda yetkin ve iyi niyetli yönetim ihtiyacı ortaya çıkıyor. - **Finansal istikrarın azalması:** Tüketicilerin mevduatlarını bankalardan CBDC'lere kaydırması banka likiditesini ve finansal istikrarı olumsuz etkileyebilir. Burada analizler makro boyuta kayarken nakit ile birlikte sistemin nasıl yürüyeceğine dair tartışmalar var. - **Teknolojik zorluklar:** Yukarıda da tartışıldığı üzere güvenli ve güvenilir bir CBDC altyapısının uygulanması ve sürdürülmesi hükümetler için karmaşık ve pahalı bir girişim olabilir. - **Belirli nüfusların dışlanması:** Teknolojiye veya internete erişimi olmayanlar CBDC'lerin faydalarından dışlanabilir ve mevcut eşitsizlikleri daha da kötüleştirebilir. Bu aslında Bitcoin ortaya çıkarken öne sürülen kapsayıcılık felsefesine tezat bir durum oluşturabilir. - **Piyasa manipülasyonu potansiyeli:** CBDC'lerin programlanabilirliği istenmeyen sonuçlara yol açabilir veya hükümetler ya da diğer aktörler tarafından manipülasyon için kullanılabilir. Günümzde de birçok borsa veya kripto varlık piyasası bu durumdan muzdarip. CBDCler için risk bu denli büyük olmasa da farklı boyutlardan manipülasyona açık olması ciddi bir risk. ##### Diğer - **İnovasyon üzerindeki etkiler:** CBDC'ler finansal hizmetler sektöründe inovasyonu teşvik edebilir. Burada hukuki düzenlemelerin uyumu ve sınırları önem kazanıyor. Mikroiktisadi boyutu da rekabet ve piyasayı yakından ilgilendiriyor. # Eleştiriler ## Teknolojik Açıdan ### Hız Kripto paralara yönelik yaygın bir eleştirinin işlem hızı ve maliyetleri olduğu düşünüldüğünde lk toplumun CBDCleri benimsemesi için bu anlamda optimize edilmiş ve uygun işlem maliyetlerine sahip olması gerekiyor. Finansal hizmetlerde merkezi altyapıların performansı daha yüksek ve işlemler daha hızlı olsa da, MBler teknik ve ekonomik yönler arasındaki dengeyi bulmak için farklı tipte ürünleri deneyeceklerdir. ## İktisadi Açıdan ### Gizlilik Gizlilik ve gizliliğin korunması, CBDC'lerin hem uygulanması hem de kabul görmesinde kritik bir rol oynayacaktır. Mevcut para sisteminin en çok tartışılan yönlerinden biri mahremiyet kavramı ve bilginin nerede yoğunlaştığı ve ne kadar hızlı yayıldığıdır. Gizliliği bir mal olarak düşündüğümüzde belirli bir maliyeti var, bunu kimin üstlendiği ve dışsallıkları üzerine tartışmak gerekiyor. Burada felsefeye, panoptikona ve derin tartışmalara giremesek de üzerine düşünülmesi gereken bir konu. Nakit paranın en yüksek gizliliğe sahip olduğunu varsayarsak bu düzeye ne kadar yakınlaşılabileceği önemli bir konu. ## Diğer Açılardan ### Hukuk CBDC'lerle ilgili birçok konunun yasal boyutları mevcut ve uluslararası işbirliği gerektirecektir. IMF özellikle kripto varlıklardaki kontrolsüz sermaye akışlarının, sermaye akışları nedeniyle ülkeler için büyük bir risk oluşturabileceğini vurgluyor. FATF ise sanal varlıklara ilişkin yönergelerle kara para aklama ve terörün finansmanıyla mücadelede uluslararası işbirliğine vurgu yapıyor. Bu bakışla benzer hedeflere ulaşmak için CBDC'lerin koordineli bir şekilde düzenlenmesi gerekebilir. Gizlilik ve şeffaflık düzeyine ilişkin yasal sınırlar da iyi yapılandırılmış ve dengeli bir yaklaşım gerektirecek ve bu CBDClerin halk tarafından benimsenmesi güçlü bir şekilde etkileyebilecektir. Özellikle gizlilik düşünüldüğünde ekonomide nakit ve CBDC'ler bir arada bulunuyorsa para politikası halk tarafından olumlu değerlendirilmiyorsa, nakit varlıkların takip edilemezlikleri nedeniyle bir dışlama etkisine sahip olması beklenmedik bir durum olmayacaktır. Bunların yanında aşırı kısıtlayıcı CBDCler ile düzenlemelerin varlığı, zorlu uyum gereklilikleriyle birlikte teknolojik inovasyonu engelleyerek yeni teknolojilerin ve iş modellerinin geliştirilmesini baltalayabilir. İktisat ve hukuk kesişiminde devam edecek olursak karmaşık düzenleyici çerçevelere uyum, özellikle küçük işletmeler ve yeni girişimciler için zorlayıcı olabilir. Yüksek uyum maliyetleri yeni oyuncuların pazara girişini de sınırlayacaktır. Benzer bakışla sıkı düzenlemeler, finansal sektör dışında kalan nüfusun finansal hizmetlere erişmesinin önünde engeller oluşturabilir ve finansal tabana yayılmayı potansiyelini engelleyebilir. Hızla gelişen ekosistem düzenleyicilerin uyum sağlama yeteneğini geride bırakabilir. Düzenleyici müdahaledeki bu gecikme, gözetimde belirsizlikler ve boşluklar da yaratabilir. Bir diğer tarafta ise aşırı düzenlemenin ortaya çıkması, devlet otoritesinin bireysel finansal özgürlüklere aşırı erişimine yol açma riski taşırken kuşkusuz düzenleme ve kişisel özerklik arasında doğru dengeyi kurmak zorlayıcı bir süreç getirecek. Bizde de bir ara meclise giden influencer tartışmalarında ortaya çıktığı üzere, düzenleyicilerin yerleşik sektör oyuncularının çıkarlarından etkilenebileceği riski hem CBDClerin hem de düzenlemelerin amaçlanan faydalarını tehlikeye atabilir ve piyasalarda adil rekabeti engelleyebilir. # Sonuç ve İlerisi